De vrije wil

Leestijd: 7 minuten

Het is vandaag 2 januari, ik ben bijna ongemerkt 2025 ingegleden. Ik heb 2024 niet eens afgesloten met een terugblik, zoals ik in 2021 en 2023 deed. Ik zou kunnen zeggen “omdat ik eind december in Berlijn zat”, of “omdat er in 2024 niets noemenswaardigs is gebeurd in mijn privéleven”. Allemaal waarheden en tegelijkertijd pas achteraf als verklaring bedacht. De werkelijke reden is dat het gewoon niet in me is opgekomen. Wat me op ‘vrije wil’ brengt.

Wie mijn blogs vaker leest, weet dat non-dualiteit momenteel hoofdthema is. Non-dualiteit is geen religie of sektarische overtuiging. Ik ben ook niet ineens wappie of woke. Het is een boeiende, filosofische denkrichting en tevens een bijzonder complex onderwerp. Dit ligt niet alleen aan het taalgebruik, de ik-illusie of de parallellen met de kwantumfysica, waar ik in eerdere blogs over schreef. De complexiteit wordt met name veroorzaakt doordat veel vanzelfsprekendheden verdwijnen, wat vragen oproept. Een van de meest schokkende ‘ontdekkingen’ was bijvoorbeeld dat de vrije wil blijkbaar niet bestaat, hoewel de meningen daarover verdeeld zijn. Vanuit non-duaal perspectief bekeken is er in ieder geval geen sprake van vrije wil.

Feiten en persoonlijke bevindingen over vrije wil

‘De afwezigheid van vrije wil’ was niet een idee dat ik afwees, maar het zonder meer aannemen lukte ook niet. Het nodigde uit tot uitgebreid onderzoek, waarbij ik erachter kwam dat niet alleen non-dualistische filosofen het idee van vrije wil ontkennen, maar dat er ook binnen de wetenschap veel over is gezegd en geschreven. In dit blog zal ik een paar feiten aanhalen en doe ik verslag van mijn eigen bevindingen.

Een simpel voorbeeld heb ik hierboven al geschetst: ik heb geen terugblik over 2024 geschreven. Simpelweg omdat het idee niet in mij is opgekomen. Daar is verder geen enkele logica of vrije wil in te bespeuren. Bij de realisatie dat ik het niet heb gedaan, kwamen er direct logische verklaringen in mij op, wij mensen zijn immers altijd op zoek naar logica en ratio. Verklaringen en redenen komen echter altijd pas na de handeling, soms een fractie, soms pas veel later.

Onbewuste en bewuste handelingen

Misschien denk je nu dat een reden niet altijd achteraf komt en dat klopt helemaal. Soms maak je een plan of bedenk je je handeling van te voren, maar slechts 1-5% van onze handelingen is bewust. Dat is maar goed ook, want als jij iedere keer moet denken “ik zet nu mijn linkerbeen naar voren, nu mijn rechterbeen” als je loopt, dan zou dat behoorlijk vermoeiend zijn. Ook denk je niet “laat ik aan mijn neus krabben”, als je jeuk aan je neus hebt. Het gaat volledig automatisch.

Je zou denken dat die 1-5% bewuste handelingen toch echt een bewijs zijn van ‘vrije wil’, zelfs al betreft het maar zo’n laag percentage. Niets is minder waar. Het grappige is dat ál onze handelingen vanzelf gaan. Ook de bewuste handelingen die volgen nadat je bedacht hebt om iets te gaan doen. Je hebt immers geen controle over welke gedachten en plannen er in je opkomen, dat gaat buiten jouw invloed en wil om. Er is niet iets in jou wat er voor zorgt dat jij die gedachte hebt.

Voorbeelden

“De mens kan doen wat hij wil, maar hij kan niet willen wat hij wil.” – Arthur Shopenhauer

Stel: je wilt in Scandinavië gaan wonen. Het is je ultieme droom, dus je werkt er hard voor. Je overtuigt je gezin ervan dat het de beste keuze is, je verkoopt je huis en vertrekt naar Scandinavië. Je zou denken dat je eigen wil daar voor heeft gezorgd. Maar is dat echt zo? Kun jij beslissen dat je het überhaupt hebt gewild? En hoeveel mensen willen iets minstens zo graag, steken er evenveel of meer moeite in, maar komen nooit tot die emigratie? Het waren tal van omstandigheden en redenen die zorgden voor de uitkomst en daar zit geen vrije wil tussen.

“Life is what happens to you while you’re busy making other plans.” – Allen Saunders (de quote is bekend geworden door John Lennon)

Er volgt daarbij lang niet altijd een handeling na een voornemen. Zelfs niet als de wil/aanleiding/noodzaak heel sterk is. Ik kan echt ontzettend dorst hebben, maar planten staan water geven, omdat ik de gieter zag staan op weg naar het koffiezetapparaat. Ik kan zelfs de kop koffie hebben gezet en deze vervolgens niet opdrinken, omdat ik weer volledig in beslag wordt genomen door het blog dat ik aan het schrijven ben. Ik kan de koude koffie alsnog gedachteloos opdrinken en niet begrijpen hoe mijn kopje is leeggeraakt.

Wilskracht

Hoe zit het dan met wilskracht? Met voldoende wilskracht kun je toch veel bereiken? Ik heb misschien geen 2024-terugblik-blog, maar ik heb in januari 2024 wel een vooruitblik geschreven. Slechts de helft van mijn daarin beschreven plannen is uitgekomen. Een duidelijke verklaring ontbreekt, behalve dat ik eigenlijk continu bezig was met andere (ook nuttige) dingen. Je zou kunnen zeggen dat het dan een gebrek aan wilskracht is geweest, maar er zit geen ‘ik-je’ in mij die wilskracht kan sturen. Ook niet in jou overigens. Het is er, of het is er niet.

We ervaren wel de suggestie van wilskracht, maar in werkelijkheid zijn het interne en externe factoren die ervoor zorgen dat een persoon beschikt over de juiste chemie in zijn neurologische systeem met gedreven aansturing en denkrichting als gevolg. Die factoren zijn onder andere mentale en fysieke gesteldheid, genetische aanleg en (in)directe omgevingsfactoren.

Onderzoek naar de vrije wil

Misschien ben je na het lezen van bovenstaande niet overtuigd. Het heeft bij mij in ieder geval best even geduurd. Het onderzoek naar het bestaan van vrije wil, hield niet op bij een korte blik op wikipedia. Ik heb me uitgebreid verdiept in de verschillende meningen van wetenschappers, filosofen en theologen. Ik heb diverse hoorcolleges gevolgd, boeken gelezen en zelfonderzoek gedaan. Ook paste ik mijn verworven kennis toe door in het dagelijks leven mijn eigen handelingen te analyseren.

Ik kwam erachter dat onderzoek naar de vrije wil vraagt om onbevangenheid. Ik had er nooit zo bij stil gestaan dat het al eeuwenlang zo’n veelbesproken onderwerp en punt van discussie is. Sterker nog, ik had zelfs nooit bedacht dat het überhaupt iets is om in twijfel te trekken.

Hoe meer ik mij erin verdiepte, hoe meer ik de verbijsterende conclusie trok dat er inderdaad niet zoiets is als een vrije wil; er is slechts de illusie van vrije wil. Als je dat eenmaal als feit accepteert, heeft dat grote gevolgen. Want zonder vrije wil is er geen schuld. Niemand kan er iets aan doen dat hij doet wat hij doet. Het gebeurt gewoon. Nu ben ik op zich best een empathisch en vergevingsgezind persoon, maar het heeft wel even geduurd voordat het idee dat zelfs de grootste (oorlogs-)misdadigers in feite vrij zijn van schuld volledig was ingedaald.

De illusie van de vrije wil

De illusie van de vrije wil wordt veroorzaakt door ons ego. In het blog ‘wandelen in de mist’, heb ik het hier ook over gehad, met onder andere een bekend wetenschappelijk onderzoek van neurofysioloog Benjamin Libet ter illustratie. Als ik al deze informatie zou samenvatten, komt het hier op neer:

• Onze keuzes en besluiten zijn niets anders dan gedachten die een denkrichting uitzetten.
• Handelingen zijn fysieke uitingen van deze denkrichting.
• Als je handelt, dan voelt het alsof jij degene bent die de keuze heeft gemaakt. In werkelijkheid is er een gedachte geweest die overheerste en waarnaar bewust of onbewust gehandeld is.
• Jij bent niet degene die de gedachte liet overheersen, het veroorzaken van de gedachten en handelingen is een chemisch proces in je brein.
• De chemische samenstelling in je brein wordt bepaald door verschillende gebeurtenissen (waar ook niemand controle over had) die jou hebben gevormd.
• De ‘illusie van de vrije wil’ is er dankzij de ‘ik-illusie’, wat neurologisch gezien niets anders is dan samenwerking tussen de verschillende delen van je hersenen.

Als je niet je eigen gedachten en handelen veroorzaakt, wie of wat dan wel? Daarover leg ik meer uit in het volgende blog, waar ik het onder andere over determinisme zal hebben. Non-dualiteit en (causaal) determinisme verwijzen beide naar de illusie van vrije wil, maar vanuit ieder weer andere perspectieven. Zelf nam ik de verschillende benaderingen allemaal mee in mijn onderzoek, aangezien ze uiteindelijk op hetzelfde neerkomen en even belangrijk zijn voor de uiteindelijke bevindingen.

Leestip: https://www.filosofie.nl/spoedcursus-vrije-wil/