Bewustzijnsvormen

De vorige keer lichtte ik de termen relatief en absoluut, de getuige en het ego toe. In dit laatste ‘begrippendeel’, geef ik een uitleg over bewustzijn. Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen drie vormen van bewustzijn. Volgens sommigen zijn er veel meer bewustzijnsvormen te benoemen (zoals droombewustzijn, karmabewustzijn etc.). Dit zijn naar mijn idee alleen maar opsplitsingen van die drie ‘hoofdvormen’. Hoewel ook dat interessant onderzoeksmateriaal is, houd ik het voor nu op (mijn interpretatie van) de volgende drie bewustzijnsvormen:

• bewustzijn (ook: zintuiglijk gewaarzijn) of primair bewustzijn
• zelfbewustzijn (ook: egobewustzijn) of secundair bewustzijn
• puur Bewustzijn (ook: oerbewustzijn, plus tal van andere benamingen)

Er schijnt geen specifieke plek aan te wijzen te zijn waar ons bewustzijn huist. Het is, voor zover men weet, een ingenieus samenspel tussen verschillende delen in ons brein, zoals de hersenschors, de thalamus, de witte stof en de zenuwvezels tussen deze structuren. Dit geldt overigens niet voor het puur Bewustzijn, waarvoor überhaupt geen wetenschappelijke bewijzen zijn voor het bestaan ervan, anders dan ervaring.

Bewustzijn

Je hebt natuurlijk ‘bij bewustzijn’ als in: niet bewusteloos of niet diep slapend. Hoewel het bewustzijn waar ik het nu over heb hierin ook een duidelijke rol speelt, is dat niet helemaal wat wordt bedoeld met (primair) bewustzijn. Deze vorm van bewustzijn zorgt ervoor dat we de wereld buiten onszelf met behulp van zintuigen kunnen waarnemen en verwerken, zonder het besef van een ‘ik’. Oftewel: zintuiglijk gewaarzijn. Zelfs als je niet de beschikking hebt over ál je zintuigen, heb je wel primair bewustzijn. Het zorgt voor de concrete ervaring dat wij fysiek losstaan van de wereld om ons heen en het besef van een ‘nu’.

Voor zover bekend in de huidige wetenschap hebben de meeste dieren een primair bewustzijn. Dit houdt in dat ze beschikken over de sensomotorische ervaring van fysiek afgescheiden zijn van andere objecten, hetzij zonder zichzelf op mentaal niveau als een individu te beschouwen. Deze vorm van gewaarzijn zorgt ervoor dat er overlevingsdrang is en gevaar in het heden herkend kan worden. Als een antilope zou denken dat hij één is met de leeuw die op hem loert, dan zou hij immers niet op de vlucht gaan. Het primair bewustzijn kent geen zelf (ik) of tijd (verleden en toekomst). Pasgeboren baby’s hebben enkel primair bewustzijn. Zij kunnen de wereld om zich heen waarnemen, maar zien zichzelf niet als een ‘ik’. Dit zal zich pas in de anderhalf jaar na de geboorte ontwikkelen.

Zelfbewustzijn

Het secundair bewustzijn of zelfbewustzijn wordt gevormd door ons ego. Taal en geheugen zijn belangrijke componenten van secundair bewustzijn. Het laat ons ervaringen verwerken mét een besef van tijd, waardoor wij onszelf ontwikkelen en voortdurend nieuwe kennis opdoen. Het zelfbewustzijn is ook verantwoordelijk voor de illusie van de vrije wil, waardoor wij ons verantwoordelijk voelen voor onze daden. Hierdoor trekken wij lering uit het verleden en maken wij plannen voor de toekomst. Waar het primair bewustzijn alleen kan omgaan met het concrete, kan het secundair bewustzijn ook het abstracte verwerken.

Een belangrijke test voor de aanwezigheid van zelfbewustzijn is de spiegeltest. Een zelfbewust wezen zal het besef hebben zichzelf te zien, wanneer een spiegel wordt voorgehouden. Bij een mens ontstaat dat besef na ongeveer anderhalf jaar na de geboorte. Er zijn voor zover bekend slechts een paar diersoorten die zichzelf ook herkennen in de spiegel: waaronder een aantal mensaap-soorten, dolfijnen, orca’s, olifanten, kraaien en eksters, wat doet vermoeden dat ook zij zelfbewust zijn.

Puur Bewustzijn

Tot slot het (puur) Bewustzijn (vaak geschreven met hoofdletter voor het onderscheid). Dit kan het best worden omschreven als een creatieve intelligentie, die wordt beschouwd als onze energetische bron die in ieder van ons aanwezig is. In de hoedanigheid van de eerder beschreven getuige, neem je waar vanuit Bewustzijn.

In het hindoeïsme wordt deze vorm van bewustzijn Brahman genoemd. Een term die je ongetwijfeld gaat tegenkomen wanneer je je in deze leer verdiept. Het bestaan hiervan is voor zover ik tot nu toe heb gelezen (maar wat weet ik nou over de neurowetenschap en kwantumfysica), nooit wetenschappelijk aangetoond, hoewel er wel aanwijzingen zijn voor de aanwezigheid ervan.

Op zich vind ik het bestaan van een uitdijend universum al bewijs genoeg dat er een bron is, maar wat die bron dan is, weet niemand. Er is heel veel te lezen over deze vorm van bewustzijn, maar het gaat alle kanten op. Ik ben nog niet genoeg ingelezen om een duidelijke beschrijving te geven. Interessant vond ik wel dat neurochirurg dr. Eben Alexander tijdens een BDE (Bijna Dood Ervaring) zelf heeft zelf ervaren dat er na het uitvallen van álle hersenactiviteit toch nog een vorm van bewustzijn aanwezig is. Hij noemt dit het oerbewustzijn of ‘innerlijke zelf’.

“Er is geen wetenschappelijke verklaring voor het feit dat mijn bewustzijn, mijn innerlijke zelf, gezond en wel was, terwijl mijn lichaam in coma lag. Terwijl de zenuwcellen van mijn cortex niet actief waren, reisde mijn bewustzijn naar een grotere dimensie van het universum.” – dr. Eben Alexander

Deze energetische intelligentie vinden we terug in alle levende organismen en materie, in werkelijk alles om ons heen. Non-dualist en filosoof Ramesh Balsekar zei hierover in 1989: “Alhoewel wij uiterlijk een naam en een vorm lijken te hebben, is dat niet de waarheid.” Hij legt uit dat ons lichaam is opgebouwd uit cellen, die verder ontleed uitkomen bij de kwantumfysica. Onze kleinste deeltjes (op subatomaire schaal) bestaan voornamelijk uit een trilling van energie volgens een bepaald patroon. Volledig uitvergroot, zijn we dus niets materieels, maar kosmische energie: het puur Bewustzijn.

Geen omschrijving van non-dualiteit

Binnen de non-dualiteit worden veel meer begrippen gebruikt dan ik in deze en de vorige twee blogs heb beschreven. Het is handig om bij alles wat je over dit onderwerp leest, te beseffen dat non-dualiteit uiteindelijk helemaal niet te conceptualiseren is. Oftewel: het is niet in concepten, ideeën of begrippen uit te drukken, zodat we het ineens kunnen begrijpen. Toen ik dit anderen hoorde verkondigen met woorden als ‘richtingaanwijzer’ of ‘dit is slechts een vingerwijzing naar non-dualiteit’, vond ik dat maar vaag, een beetje makkelijk zelfs. Maar inmiddels snap ik waarom dat steeds wordt beweerd.

Zoals ik al eerder heb benadrukt is non-dualiteit sowieso niet in woorden uit te leggen. Er ligt bovendien bij het gebruik van woorden ook altijd het gevaar op de loer om inconsequent over te komen. Dit wordt niet zonder uitzondering veroorzaakt door de verschillen tussen de relatieve en de absolute realiteit. Hoe vaak komt het immers nog voor dat ik zeg dat ik iets heb gekozen, terwijl ik heel goed besef dat we geen vrije keuze hebben. In het dagelijks leven hebben we nou eenmaal de beleving van iets te kunnen kiezen. Dat dit slechts een gevolg is van causaliteit (de wet van oorzaak en gevolg), maakt voor de beleving niets uit.

Ik merk dat ik steeds tegen dat woordloze aanloop wanneer het onderwerp ‘non-dualiteit’ ter sprake komt. Meestal brabbel ik iets onsamenhangends over energie in beweging, het eenheidsbesef en het ontbreken van de vrije wil (in willekeurige volgorde). Maar waar ik ook begin het is niet toereikend. Daarbij zie ik bij de luisteraar dezelfde vertwijfeling die ik gedurende de eerste jaren voelde. In alles wat ik erover schrijf, zit niet de kern verstopt waar de leer daadwerkelijk om draait. Daarom zal ik in volgende blogs een poging doen om vooral het proces te beschrijven waar ik doorheen ging. Dat is tenminste wél in woorden te gieten.

“Uiteindelijk is er geen begrip nodig, alleen Bewustzijn.” – anoniem

Leestips:

1. Zelf vond ik de boeken van neurochirurg dr. Eben Alexander erg boeiend. In het eerste boek ‘Na dit leven’ vertelt hij zijn verhaal over zijn diepe coma en hoe hij een odyssee beleefde zonder hersenactiviteit. Sinds deze ervaring beweert hij dat bewustzijn niet alleen een product van de hersenen is en dat het kan doorgaan naar een hiernamaals. Het tweede boek is deels een reflectie op het eerste, maar verhaalt ook over ervaringen van anderen. In het laatste boek laat hij zien hoe spiritualiteit met wetenschap is verweven. Geen non-dualiteit, wel een interessante kijk op het bewustzijn.

2. Ook interessant is het boek van oud-cardioloog dr. Pim van Lommel: ‘Eindeloos bewustzijn’. Eerlijkheid gebied te zeggen dat ik dit boek op dit moment (oktober 2024) nog niet helemaal uit heb, maar via de vele podcasts en interviews met Pim van Lommel te gast, is de kern van het boodschap mij duidelijk. Ik ben het niet eens met zijn uitspraken over de vrije wil, wel heeft hij een kijk op bewustzijn die in mijn beleving overeenkomt met wat het puur Bewustzijn inhoudt. Hij noemt het ook wel eenheidsbewustzijn.

Kijktips:

1. Oud-cardioloog dr. Pim van Lommel over bewustzijn:

2. De documentaire ‘Eindeloos bewustzijn‘, geïnspireerd op het boek van Pim van Lommel. Ook dit gaat niet over non-dualiteit, maar werpt wel een interessante blik op het bewustzijn en dan met name op de derde bewustzijnsvorm.