Wat veroorzaakt ons handelen?

Leestijd: 8 minuten

Vorige keer schreef ik over de vrije wil. Als wij niet uit vrije wil handelen, wat veroorzaakt dan dat wij in actie komen? Zitten we in een matrix? Worden we door buitenaardsen bestuurd? Is het toeval wat ons drijft? Wij ervaren keuzevrijheid en controle. Die beleving voelt heel echt, maar wanneer je het gaat ontleden, kom je erachter dat het een illusie is.

Dat brengt me op het volgende: ‘illusie’ is een verwarrende, vage term. Het doet denken aan een goocheltruc, fata morgana of iets anders magisch. Volgens de Van Dale betekent het ‘droombeeld’ of ‘hersenschim’. De uitleg op wikipedia is beter: ‘een illusie is een schijnbare werkelijkheid of een onjuiste interpretatie van de werkelijkheid’. Oftewel: dat wat je waarneemt wordt foutief geïnterpreteerd door je hersenen. Je ervaart jouw handelen als vrijwillig (door vrije wil gestuurd), maar de werkelijkheid ligt anders.

Waarom ervaren wij een vrije wil?

In het vorige blog benoemde ik al het onderscheid tussen bewuste en onbewuste handelingen. Ongeveer 95-99% van onze acties gaan volledig onbewust (ademen, knipperen, voortbewegen, slikken, een deur openen etc.). Deze onbewuste handelingen kunnen heel bewust gedaan worden, maar meestal gaat het volautomatisch.

Er wordt bij onderzoek naar bewuste handelingen vaak gerefereerd naar het bewustzijnsvertraging-experiment van Benjamin Libet, waarbij hij ontdekte dat vóórdat een handeling plaatsvindt er al hersenactiviteit is, maar dat de gedachte erover pas een fractie later na de actie ontstaat. De conclusie is dat je de handeling pas achteraf ‘bewust’ beleeft, maar zo kort nadien dat er wel de suggestie van controle is. Dit onderzoek betreft echter eenvoudige handelingen, zoals het indrukken van een knop.

Er zijn ook complexere acties die verder vantevoren worden bedacht. Ik kan bijvoorbeeld nu bedenken dat ik straks boodschappen ga doen zodra het buiten droog is. Nadat de laatste regendruppel is gevallen, sta ik op en ga ik inderdaad boodschappen doen. Geheel uit vrije wil, zou ik denken. Maar in hoeverre klopt dit?

Denkrichting en programmering

Een bewuste handeling is het gevolg van een bepaalde denkrichting. Hoe je denkt heeft te maken met je persoonlijke ‘programmering’. Die is ontstaan in je verleden door genetische aanleg (aangeboren), opvoeding en omgevingsfactoren (aangeleerd). Deze programmering krijgt voortdurend nieuwe ‘updates’ dankzij leerprocessen. Wanneer een gedachte resoneert met jouw (persoonlijke) omstandigheden, je achtergrond en jouw karakter, zal er een uitvoering van die gedachte plaatsvinden.

Omdat de denkrichting vaak vóór de bewuste handeling plaatsvindt en zich manifesteert als plan of voornemen, zul jij er niet aan twijfelen dat jij zelf de oorzaak bent van je daden. Toch gebeurt het minstens zo vaak dat je niet exact handelt naar je uitgestippelde denkrichting (zie voorbeeld uit vorig blog). Wanneer je erop gaat letten, zul je zelfs merken dat je zelden exact volgens plan handelt. En dan kom ik terug op de 95-99% onbewuste handelingen. Onbewuste handelingen kunnen bewuste handelingen volledig overheersen.

Een voorbeeld van een denkrichting

Stel: je hebt het koud. Er ontstaat een denkrichting in je brein met als thema ‘kou’. Er komen opties in je op: de verwarming hoger zetten, een deken pakken, thee zetten. Het liefst zet je de verwarming hoger, maar die optie valt af, want je energierekening is al hoog genoeg (persoonlijke omstandigheid). Bovendien ben je van huis uit heel milieubewust (opvoeding), dus een deken pakken is logischer. Je zit echter een heel spannende serie te kijken, dus je wacht nog tot de scène voorbij is (directe omstandigheid). Net als je eindelijk op kunt staan, springt je kat op schoot (externe factor). Je bent een compassievolle dierenliefhebber (karakter), je zwicht voor de lieve blik van je pluizenbol en je blijft zitten. Geen deken en al helemaal geen thee. Je neemt genoegen met een warme schoot en koude voeten. Het voelt als een eigen keuze. Maar als jij een minder empathisch karakter had gehad of als je op dat moment fysiek gevoeliger was voor de kouprikkel, was je waarschijnlijk opgestaan om de deken te pakken.

Je zou kunnen denken dat het toch echt vrije wil is, omdat het je eigen gedachten zijn ondanks, of dankzij de omstandigheden. Maar in hoeverre heb jij letterlijke afwegingen gemaakt? Hoeveel van deze handelingen kun je pas na afloop verklaren? De kleinste verandering in de omstandigheden laten je al afwijken van een bepaald voornemen. En – niet geheel onbelangrijk – jij hebt geen enkele invloed op je eigen gedachten; kijk maar naar het alom bekende voorbeeld van niet aan een wit paard mogen denken; je hebt er geen invloed op, omdat ik dat witte paard op dit moment al in jouw hoofd heb geplant.

Vrij van schuld en schaamte

Het is geruststellend dat wanneer je ‘fouten’ maakt, je zonder vrije wil ook geen schuld hebt. Dit besef zal veel stress en zorgen wegnemen. Je ergens voor schamen is ook zinloos, want: ‘je kon er niks aan doen’. Niet dat je ervoor kunt kiezen om je nergens voor te schamen, maar het kan gebeuren dat je stopt met je schamen nadat je dit hebt gelezen.

Je denkt misschien nu aan mensen die willens en wetens slecht handelen. Hoe kunnen zij geen schuld hebben? Dat komt omdat niemand zijn karakter kiest, of zijn opvoeding, of zijn vermogen tot leren. Dat is niet zijn of haar schuld. Een logische gedachte is: “als je vrij bent van schuld, dan kun je dus alles doen wat je wilt?”. Maar zo werkt het niet. Tenzij je zo bent ‘geprogrammeerd’ dat die gedachte de overhand krijgt. De meeste mensen zullen daar echter niet naar handelen dankzij het fenomeen ‘moraliteit’ oftewel ‘je geweten’.

Het leven beteren

Hoe kan het dan dat, wanneer een handeling niet goed uitpakt, sommige mensen toch naderhand andere en vaak betere ‘keuzes maken’? Het lijkt verdacht veel op vrije wil, maar het komt door het natuurlijke leerproces. In een eerder blog heb ik al verteld dat je ego verantwoordelijk is voor je vermogen tot leren. Het ego heeft immers als eigenschap fysieke of mentale pijn te voorkomen en zal je dus altijd de ogenschijnlijk beste optie van het moment laten volgen. In hoeverre dit leervermogen en inschattingsvermogen is ontwikkeld, heb je echter ook niet zelf in de hand.

Wanneer je ergens van leert en er een nieuw voornemen ontstaat, wordt er een andere denkrichting uitgezet. Er wordt letterlijk in je brein een nieuwe neurologische route uitgestippeld. Door de uitkomst van een eerdere ervaring met bijbehorende emotie, resoneert er een andere gedachte die voor de handeling zorgt. Je ego zal je tevens (een fractie van een seconde ná de handeling) door middel van chemische stofjes die voor emoties zorgen, het euforische gevoel geven dat jij een betere keuze hebt gemaakt en dat je ergens van hebt geleerd.

Baruch Spinoza

Als we het niet zelf zijn die ons handelen veroorzaakt, wie of wat dan wel? Ik denk dat Baruch Spinoza het antwoord wist. Lang geleden, nog ver voordat mijn interesse in non-dualiteit of de vrije wil was gewekt, schreef ik via een ander platform een blog over mijn bewondering voor deze 17^e eeuwse Nederlandse filosoof. Spinoza was met zijn manier van denken zijn tijd ver vooruit. Hij geloofde niet in de menselijke interpretatie van God en noemde de Bijbelse profeten “mensen met grote verbeeldingskracht”.

Zijn benadering van religie sluit volledig aan bij mijn eigen visie dat de Bijbel niet van goddelijke oorsprong is en God synoniem is voor de natuur, onszelf en alles om ons heen (wat overigens zou betekenen dat de Bijbel wél van goddelijke oorsprong is, net als grootse literaire werken, stuiverromannetjes, Donald Duck-strips en al het andere wat ooit is bedacht – dat terzijde).

Spinoza stelde dat alles in het universum is onderworpen aan causale wetten. Volgens hem zijn onze keuzes het resultaat van oorzaken die we vaak niet begrijpen. Vrije wil is een illusie omdat we niet de ware oorzaken van onze verlangens doorzien. Deze zienswijze wordt causaal determinisme genoemd.

Determinisme

Determinisme is een term uit de filosofie en is een rationele, natuurwetenschappelijke kijk op de werkelijkheid. Kort samengevat houdt het in dat toeval niet bestaat. Volgens de ene theorie ligt de oorzaak in het verleden. Dat wordt causaal determinisme genoemd. Het feit dat ik hier nu dit blog zit te typen heeft verschillende oorzaken, die allemaal in het verleden liggen. Door deze benadering kan ik gebeurtenissen zien zoals ze zijn: een situatie die niet anders had kunnen zijn en die ook weer voorbij gaat.

Dit alles overigens zonder labels als ‘voorbestemd’, ‘het moest zo zijn’ of ‘een Hoger Plan’, zoals in veel religies wordt geloofd en een andere vorm van determinisme is. Dit concept wordt ook wel teleologisch determinisme genoemd: de oorzaak van gebeurtenissen ligt in de toekomst, als een soort lotsbestemming.

Non-dualiteit en causaal determinisme

Causaal determinisme lijkt veel op de visie binnen non-dualiteit. Beide filosofische inzichten komen ongeveer op hetzelfde neer, ze wijzen beide op de illusie van vrije wil en afgescheidenheid. Causaal determinisme is hierbij een fysisch-wetenschappelijke analyse van oorzaak en gevolg en binnen non-dualiteit wordt er meer gekeken naar een eenheidsbewustzijn dat dit alles ‘ervaart’. Zo beschouwd zie ik mijzelf vooralsnog meer als een determinist dan een non-dualist, maar dat komt vooral omdat ik nog niet duidelijk voor ogen heb wat dat Ene dan precies is. Waarschijnlijk het beeld dat Baruch Spinoza bijna vier eeuwen geleden schetste: de natuur, onszelf en alles om ons heen.