Verlichting en andere begrippen

De laatste keer schreef ik over verwarrende inzichten. Als je wel wat reuring in je leven kunt gebruiken, moet je zeker onderzoek doen naar non-dualiteit. Het onderzoek staat in beginsel garant voor onrust, onbegrip en misschien zelfs wel weerstand. Niet zelden veroorzaakt door een ontoereikende woordkeuze, maar ik denk voor het overgrote deel doordat je ego een knak krijgt. De uitkomst van het onderzoek geeft overigens wel rust, maar daar ben je tegen die tijd ook wel aan toe.

Klinkt al met al misschien niet aantrekkelijk en ik doe er nog een schepje bovenop: naast verwarrende inzichten zijn er ook tal van lastige begrippen. Althans, ze zijn niet zozeer moeilijk, maar ze brengen ongetwijfeld je vermogen tot vooroordelen sprankelend tot leven. Daarbij zijn over sommige van die begrippen de meningen verdeeld als het gaat om de exacte betekenis. Het zijn er vrij veel zelfs. Voor nu pik ik er een beperkt aantal uit, zodat het later de informatie-overdracht iets vergemakkelijkt. De uitleg is overigens gebaseerd op mijn eigen interpretatie, inclusief de vooroordelen (waarmee ik alvast laat zien dat ik in ieder geval niet ‘verlicht’ ben).

A’dvaita, non-dualiteit of non-dualisme

Ik zal de woorden non-dualiteit en non-dualisme nog wel eens door elkaar gebruiken. Non-dualisme klinkt als een geloofsstroming, maar zoals ik eerder heb geschreven, is het geen religie, noch een absolute waarheid die verkondigd dient te worden. Het wordt meestal beschouwd als filosofie en zelfs daar is niet iedereen het over eens. Ik heb zelf geen verschil in deze begrippen kunnen ontdekken. Velen gebruiken het door elkaar. Ik zie zelf non-dualiteit als een verwijzing naar de informatie over dat wat niet duaal is en non-dualisme als een overkoepelende term voor de verschijning van deze informatie en zij die zich daar mee bezig houden, oftewel: de filosofische stroming.

Het woord A’dvaita of Advaita zal ik niet vaak toepassen, hoewel het vaak over één kam wordt geschoren met non-dualiteit. Het is de hindoeïstische bakermat van het westerse non-dualisme en heeft in mijn beleving een iets meer spirituele benadering, terwijl ik zelf juist kijk naar de filosofische kant en de raakvlakken met wetenschap. Toch zal ik de Advaita-leer zo nu en dan aanhalen om iets te verduidelijken.

Het Ene

Non-dualiteit verwijst naar geen-tweeheid. Dat impliceert dat er een eenheid is. Maar wat die eenheid dan precies is, weet niemand. Sommigen noemen het de bron, de oorzaak van alles, maar wat heeft dan de bron veroorzaakt? Anderen spreken over God. Maar zelfs de meest religieuze persoon die beweert met God te hebben gepraat en overtuigd is van zijn bestaan, kan niet zeker weten of het echt is. Daarom spreekt men binnen de non-duale zienswijze vaak over het ene. Meestal wordt dat “Ene” met hoofdletter geschreven, wat ik ook zal doen. Niet om er alsnog iets religieus van te maken dat vereerd dient te worden, maar om duidelijkheid te scheppen in de beperktheid van het geschreven woord.

Toen ik ruim tien jaar geleden in één van de boeken van Eckhart Tolle begon, bleef ik steeds struikelen over het woord God. Maar in (onder andere) zijn boek ‘De Kracht van het Nu’ gebruikt hij liever het woord ‘Zijn’ en in een van zijn andere boeken (ik weet niet meer welke) legt hij uit dat wij als lezer vrij zijn om er in gedachten een andere naam aan te geven. Dat geeft wel aan hoe ongrijpbaar het is en hoe beperkt wij zijn met ons taalgebruik.

Zoals gezegd benader ik non-dualisme puur als filosofie met een vleugje wetenschap en tegelijkertijd is het al eeuwenlang de basis van veel religies en geloofsovertuigingen waarbij het Ene wordt aangeduid als Allah, Zijn, Tao, God, Brahman, I am, het Universum, Om (ॐ), het Veld, de Bron, Liefde, Bewustzijn, het Onnoembare, het Ongemanifesteerde, de Schepper en zo zijn er nog veel meer namen. Allemaal aanduidingen waar bij mij een bepaald gevoel komt opborrelen, dus ik verkies de meer neutrale beschrijving ‘Ene’. Al is dat woord op zichzelf ook niets anders dan een concept en daarmee ontoereikend.

Spirituele verlichting

De wat meer spiritueel georiënteerden hebben het vaak over verlichting. Er is ontzettend veel verwarring over de inhoudelijke betekenis en nog meer over hoe je het kunt bereiken. Sommigen zeggen dat ze van de één op de andere dag verlicht waren. Anderen beweren dat het niet mogelijk is verlicht te raken, zolang je er nog over aan het praten bent. Er is ook een groep die stelt dat iedereen al verlicht is, je moet het je alleen nog ‘even’ herinneren. In mijn ogen is dat allemaal maar onzin, maar wat weet ik er nou van?

Binnen het hindoeïsme noemt men het ‘zonder enige twijfel doorzien van de illusie waarin wij leven’ moksha (de boeddhisten noemen dit nirwana). Het wordt gezien als een bevrijding van samsara (onze eindeloze cyclus van leven en dood vol karma en lijden) met daarbij als klein detail dat dit een staat is die pas na de dood kan worden bereikt. Voor wie geen zin heeft om daar op te wachten: de Advaita-leer stelt dat dit ook gedurende het aardse leven gerealiseerd kan worden (jivanmukti), oftewel: verlichting.

Verlichting zonder religie

Maar wat houdt verlicht zijn dan precies in als je geen boeddhistische of hindoeïstische achtergrond hebt? Ook hierover zijn de meningen verdeeld, een rondje Google levert de volgende stellingen op:

• verlichting is een staat van leven waarin je verlost bent van al het lijden
• het is een onbeschrijfelijke toestand waarbij je vrij bent van je egobewustzijn
• wanneer polen van alle tegenstellingen in elkaar opgaan ben je verlicht
• de staat na een eenheidservaring noemt men ook wel verlichting
• verlichting is alles na je besef dat je slechts ‘gewaarzijn’ bent
• je bent verlicht wanneer je in alles liefde herkent

Ik weet dat het in grote lijnen op hetzelfde neerkomt, maar ik ben zelf duidelijk anders ‘geprogrammeerd’, want ik vind het maar een raar woord. Verlicht ben je als je onder een straatlantaarn gaat staan. Wel ervaar ik dat ik, nu ik steeds beter doorzie en begrijp wat non-dualiteit inhoudt (wat ik in mijn vorige blog beschreef als het optrekken van de mist), lichter door het leven ga. Ook een soort ‘verlicht’, als in: het leven is minder zwaar. Maar ik geloof niet dat men dat bedoelt. Bovendien is die vorm waar ik op doel: een lichter leven ervaren, niet echt iets wat je als persoon kunt nastreven. Het gebeurt gewoon, of niet.

De zoeker

Na mijn eerste kennismaking met non-dualiteit volgde geen bewuste zoektocht. Ik was nergens naar op zoek. In mijn geval was het een beetje het klassieke verhaal van ‘weten dat er iets moest veranderen’, op een absoluut dieptepunt: ik zat in die tijd in een burn-out. Op mentaal vlak was er al zo lang aan mij getrokken, geduwd en gekneed, dat de rek eruit was. Ik kreeg fysieke uitvallen. Een medische ingreep met zware bijwerkingen was achteraf bezien het knakpunt. Ik kon niet meer. En als de nood het hoogst is, is de redding nabij: ik leerde anders met emoties en gedachten omgaan. De methodes (waaronder van Byron Katie) die ik daarvoor toepaste, bleken later volledig aan te sluiten bij de non-dualistische zienswijze. Op dat punt werd mijn interesse voor non-dualiteit gewekt.

Mensen die op zoek zijn naar ‘verlichting’ heten ook wel ‘zoekers’. Zoals ik de hierboven al schreef, heb ik geen streven om verlichting te bereiken, anders dan de lampen in mijn huis. Ik ben dus geen ‘zoeker’, wel geïnspireerd. Ik zie het dan ook meer als een ontdekkingstocht dan als zoektocht. Misschien ben ik meer een ‘ontdekker’.

Ontwaken en droom

Nog zoiets: het proces naar verlichting toe noemt men ook wel ontwaken. Ontwaken doe ik iedere ochtend als de wekker gaat. Of nadat ik weer eens tijdens een film in slaap ben gevallen. Een andere betekenis geef ik er niet aan. Ik lag niet te slapen toen ik nog niet bekend was met non-dualiteit. Het was gewoon een andere beleving van de realiteit.

Verder past zo’n beschrijving misschien bij schrijvers als Leo Hartong (zie leestip) die de illusie waarin wij leven een droom noemt. Ik snap die vergelijking en redenering, maar dit dagelijkse leven is realiteit, daar verandert geen enkel non-duaal inzicht iets aan. Een droom is voor mij een illusoire toestand, waarbij ik meestal in bed lig te slapen. Een toestand waarin ik bizarre gebeurtenissen waarneem, zoals door de lucht vliegen, of me ineens midden in een jeugdherinnering bevinden. Ik krijg die term niet geprojecteerd op mijn dagelijkse bestaan.

Illusie

Wel begrijp ik dat wat wij dagelijks meemaken een illusie is van ons brein. Het woord illusie wordt dan ook vaak gebruikt. Hier hebben vele filosofen en wetenschappers zich al over gebogen, waarbij tal van experimenten hebben geleid tot dezelfde conclusie: we leven écht in een illusie. Voor nu heel kort samengevat: mijn realiteit wordt gevormd door perceptie en is heel anders dan jouw realiteit.

Zelfs kleuren zijn niet echt. Het is niets anders dan elektromagnetische straling die op zichzelf kleurloos is. Pas in ons brein wordt het omgezet tot een kleurbeleving. Wanneer de kegeltjes in jouw oog nét iets anders zijn gevormd dan mijne, dan ervaar jij kleuren anders. Zelfs jouw brein kan er nog een andere draai aangeven dan mijn brein.

“Dood is niets, leven trouwens ook niet. Sterven, slapen, overgaan in niets, wat maakt het uit? En wat maakt het uit, vandaag of morgen, in ons bed of na een wandeling? Alles is een illusie.”
Mata Hari pseud. Margaretha Geertruida Zelle (1876-1917)

Leestip:

Leo Hartong schreef het prettig leesbare boek: “Ontwaken in de droom”. Aanvankelijk moest ik mij over de titel en de afbeelding heen zetten. Inmiddels weet ik dat veel boeken over dit onderwerp bedenkelijke kaften en titels hebben, het zegt weinig over de inhoud. Don’t judge a book by it’s cover. Om het boek te begrijpen heb je wel een beetje ‘voorkennis’ nodig en anders helpt het om het na een tijdje nog eens te lezen. De spreekwoordelijke kwartjes vallen vanzelf.

Volgende keer geef ik een toelichting over relatief versus absoluut, de getuige en het ego.