Tijd is een illusie
Leestijd: 7 minuten
Tegenwoordig zet ik bovenaan ieder blog de geschatte leestijd. Ik probeer deze waarde binnen 8 minuten te houden. Dat is eigenlijk al te lang voor de gemiddelde bloglezer. Zelfs 5 minuten is op het randje. Nieuwe informatie moet zo min mogelijk tijd kosten om de interesse vast te houden.
Non-dualiteit is echter geen onderwerp om kort en bondig samen te vatten. Dit blog onderstreept wederom de complexiteit. Ik schreef het al in ‘Non-dualiteit voor dummies’, het is geen materie voor een spoedcursus. Zelfs nu ik het per subthema in blogs giet, heb ik steevast teveel woorden nodig. Dat zal ongetwijfeld lezers vroegtijdig laten afhaken, want tijd is kostbaar. Het ‘goede’ nieuws is: tijd kan ook in het rijtje van illusies.
Verleden en toekomst bestaan niet
Terwijl ik vorige week nog over jeugdherinneringen schreef, ga ik je nu mededelen dat het verleden niet werkelijk bestaat. Tot ik de boeken van Eckhart Tolle las, had ik er nooit zo bij stilgestaan dat alleen nu realiteit is. En hoewel we het huidige moment daadwerkelijk beleven en verleden en toekomst alleen in ons hoofd bestaan, is ook nu er alleen dankzij ons bewustzijn.
“Mensen zoals wij, die in de natuurkunde geloven, weten dat het onderscheid tussen verleden, heden en toekomst alleen maar een hardnekkige illusie is.” – Albert Einstein
Einstein zei in feite: de stroming van tijd is een illusie. Met hem hebben nog vele anderen een dergelijke bewering gemaakt. Prof. dr. Maarten van Buuren zegt: “tijd is een scheppende daad van ons bewustzijn”. En vele eeuwen voor hem concludeerde bisschop, filosoof en theoloog Augustinus van Hippo hetzelfde in zijn Belijdenissen: “Het is nu wel klaar en duidelijk geworden dat de toekomstige en ook de verleden dingen niet werkelijk bestaan. […]Die drie aspecten van de tijd zijn in de ziel en elders zie ik ze niet. Die tegenwoordigheid van de voorbije dingen is de herinnering, de tegenwoordigheid van de tegenwoordige dingen is de onmiddellijke gewaarwording en de tegenwoordigheid van de toekomstige dingen is de verwachting.” (Belijdenissen XI,26)
Onze beleving van tijd
Hoe zit het dan met het daadwerkelijk verstrijken van de tijd? Klokken en zonnewijzers bewijzen dat tijd bestaat. Kloktijd is echter een abstracte beleving in ons brein. Deze beleving ontstaat door een opeenvolging van momenten binnen een dag- en nachtritme, die door ons secundair bewustzijn kan worden verwerkt. Het ritme van deze biologische klok heeft 24 uur (met een afwijkingsmarge van 1-1,5 uur) en 7 dagen. Baby’s en de meeste diersoorten hebben echter geen beleving van tijd, voor hen bestaat alleen het concrete nu-moment.
Hoe wij tijd ervaren, verschilt overigens ook per leeftijd en omstandigheden. Volgens onderzoek lijkt de beleving toe te nemen met de wortel van 1/10e van de leeftijd. Ben je 10 jaar, dan is dat 1:1, bij 40 jaar is het 1:2. Dezelfde 24 uur voelen voor een 40-jarige alsof deze twee keer zo snel voorbij zijn gegaan. Dan hebben we nog het fenomeen in ons brein dat de tijd soms stil lijkt te staan, of juist voorbijvliegt, naar gelang de situatie. Ook hersenziektes zoals Alzheimer doen iets met de tijdbeleving, wat een bewezen medische oorzaak heeft. Voor iemand met compleet (al dan niet tijdelijk) geheugenverlies is er zelfs geen enkel besef van een verleden, het bestaat simpelweg niet.
Dit alles geeft wel aan dat de beleving van het verlopen van tijd zich alleen in onze hersenen afspeelt. De wetenschappelijk en non-duale conclusie dat tijd een illusie is, staat echter in sterk contrast met onze intuïtieve tijdbeleving in het dagelijks leven. Toch geeft deze tijdsvisie belangrijke inzichten.
Inzichten over het verleden
Het verleden bestaat alleen in ons hoofd en is onveranderbaar. Je kunt een gebeurtenis onmogelijk terugdraaien.
“In het verleden gebeurt niets meer” – Eckhart Tolle
De boodschap hierachter is: het is zinloos om je druk te maken over wat er ooit is gebeurd. Toen ik deze quote voor het eerst las, kon ik direct allerlei scenario’s bedenken die maakten dat ik tegen dit idee in opstand kwam. Zeg het maar eens tegen iemand die last heeft van PTSS (Post Traumatisch Stressstoornis), of die een dierbare is verloren.
Inmiddels zie ik in dat Eckhart Tolle gelijk heeft. Het wil namelijk niet zeggen dat voorvallen uit het verleden geen invloed hebben op het heden en de toekomst. Wij trekken bewust of onbewust lering uit gebeurtenissen en nemen dit mee naar de toekomst. Het verandert inzichten en zorgt zelfs voor karakterveranderingen. Het veroorzaakt een soort ‘herprogrammering’, zoals ik beschreef in ‘wat veroorzaakt ons handelen’. Het leven gaat nu eenmaal in golfbewegingen die ons vormen. Nare gebeurtenissen beïnvloeden ons, zoals mooie ervaringen dat ook doen*.
*) Binnen de non-dualiteitsleer wordt een situatie overigens niet gezien als ‘naar’, of ‘mooi’. Het zijn alleen persoonlijke labels die wij op een gebeurtenis plakken. Een specifiek voorval kan immers voor alle betrokkenen een totaal andere lading hebben. Een situatie is op zich altijd neutraal.
Inzichten over het heden
Het nu is het enige moment dat ‘echt’ is. Maar het moment dat ik het woordje nu typte, is alweer verleden tijd. Wat ik hierna ga typen, ligt in de toekomst. Nu is dus ongrijpbaar en niet te verankeren. Het duurt maar zo kort dat we wel kunnen stellen dat er in het heden meestal weinig gebeurt. In het nu zijn er geen problemen, alleen situaties. Alle gedachten eromheen die een gebeurtenis tot een probleem maken, spelen zich pas achteraf af in ons hoofd.
Je kunt echter onmogelijk altijd in het nu leven (het zogenaamde mindfulness). Je maakt immers plannen dankzij het secundair bewustzijn en kunt terugkijken naar een gebeurtenis dankzij het langetermijngeheugen. Dit heeft een (overlevings-)functie. Buiten deze nuttige functie zal het echter vooral voor mentale ruis zorgen.
Als je inziet dat enkel het heden je realiteit vormt, is het leven eenvoudiger en minder stressvol. Je kunt accepteren dat het verleden onveranderbaar is en zich alleen in je hoofd afspeelt. Dit wil niet zeggen dat er nooit irritaties of zelfs (heftige) emoties zijn. Wanneer je echter beseft dat irritaties nooit over het nu gaan, maar over een (waarschijnlijk zeer recent) verleden, is het makkelijker er niet over te oordelen (de mentale ruis).
In feite is de primaire emotie een hulpmiddel. Wanneer deze is weggevloeid, zijn er al nieuwe neurologische paden aangelegd: je hebt iets geleerd en naar gelang de emotie, zal je in het vervolg anders of juist hetzelfde handelen. Het oordeel wat je achteraf vormt, heeft zelden toegevoegde waarde.
Inzicht over de toekomst
Gedachten over de toekomst worden altijd gekleurd door persoonlijke overtuigingen. Als ik een scenario uitdenk over de toekomst, dan loopt het vaak toch net iets anders. Een oud gezegde luidt: “De mens lijdt het meest van het lijden dat hij vreest”. Dat sluit mooi aan bij het idee dat problemen alleen in gedachten bestaan.
Dat beseffen zal verwachtingen neutraliseren. De behoefte aan controle verdwijnt, of blijft in ieder geval binnen het redelijke en functionele. Een non-duale zienswijze betekent echter niet achterover leunen en helemaal niets meer doen. Om in het dagelijks leven te functioneren zal je plannen maken en lering trekken uit onwenselijke gebeurtenissen uit het verleden. Het verschil is alleen dat er onmiddellijke acceptatie volgt bij een uitkomst die anders is dan gehoopt of gewenst. Ik begon met de stelling ‘tijd is kostbaar’. Daar gaan inzichten over de illusie van tijd ook niks aan veranderen, omdat wij nu eenmaal meedraaien in een maatschappij.
Conclusie
Een aantal feiten op een rij:
- Tijd bestaat alleen in je hoofd;
- Hoe snel die tijd verloopt, voelt voor iedereen anders;
- Het verleden is niet meer te veranderen;
- De toekomst verloopt zelden exact zoals je het vooraf bedenkt.
Deze inzichten werpen een nieuw licht op stress, zorgen en zelfs trauma. Hoe groot de impact van een bepaalde ervaring ook is geweest en hoe stressvol de verwachtingen van de toekomst ook zijn. Het klinkt misschien ongeloofwaardig. Ik heb horen zeggen dat veel mensen aanvankelijk tegen dit idee in opstand komen, zeker in geval van ernstig trauma en diep leed.
Wanneer het besef dat niet alleen tijd, maar ook het idee van ‘ik’ en de vrije wil illusies zijn volledig integreert in je denkwijze, zorgt het ervoor dat iedere vorm van lijden verdwijnt. Dit zal ik in een volgend blog verder toelichten, als de toekomst tenminste zo verloopt zoals ik het nu bedenk.
Kijktip:
Deze (tijdloze) lezingen uit 2011 van de Universiteit Utrecht over het thema tijd, behandelen tijd vanuit verschillende – soms tegenstrijdige – perspectieven bekeken. De meeste van deze hoorcolleges zijn heel interessant en goed te volgen, ook als je geen universitaire achtergrond hebt.