Einde aan lijden

Leestijd: 6 minuten

Mijn laatste blog over de illusie van tijd, eindigde met de boude bewering dat na het doorzien van de illusies ‘ik’, ‘vrije wil’ en ‘tijd’, een einde komt aan lijden. Ik besef heel goed dat de inhoud van dit blog voor sommigen storend kan overkomen, waarbij mogelijk wordt gedacht dat ik niet weet waar ik het over heb (“want het geldt toch niet bij… [vul ernstig trauma of mensonterende situatie in*]?”). Toen ik zelf met deze kennis in aanraking kwam, zorgde het in ieder geval voor weerstand, met name in de vorm van vragen.

Ik heb, net als veruit de meesten onder ons, ingrijpende periodes in mijn leven gekend. Ze voelden als een lijdensweg, al dan niet door fysieke en mentale pijn, afwijzing of vernedering. Het waren levenservaringen met diepe impact. Hoe kun je zoiets doorstaan zonder eronder gebukt te gaan? Het heeft best wel even geduurd voordat ik begreep dat we leed zelf (meestal onbewust) tot stand laten komen via onze gedachten.

*) wanneer er sprake is van een ongeneeslijke psychiatrische aandoening, of verstandelijke beperking zou dit een uitzondering kunnen vormen; ernst en duur van de oorzaak van leed niet. In dit blog ga ik uit van mensen met een ‘gezond’ werkend brein. Dit is niet gebaseerd op wetenschappelijke onderbouwing of eigen ervaring, maar op inschattingsvermogen. Mocht je er een andere mening op nahouden, laat gerust een reactie achter.

Wat is lijden?

De één lijdt al als er wordt voorgedrongen bij de kassa, de ander lijdt door chronische pijn of slopende ziekte en weer een ander nadat er een traumatiserende ervaring heeft plaatsgevonden. Het is verleidelijk om het te verdelen in verschillende gradaties: van aanstellerij tot diep trauma. In alle gevallen komt lijden voort uit de gedachte dat een situatie anders zou moeten zijn dan het is. Er is vaak een aspect van tijd aan verbonden. Men lijdt om een gebeurtenis uit een ver of nabij verleden, of over een mogelijke toekomstverwachting.

“Lijden is een symptoom van niet goed kijken naar de werkelijkheid”. – schrijver en Dzogchen-leraar Jan Geurtz

Verzet voelen is nuttig

Wanneer je met mensen praat over hun leed, dan zit het vol met vooroordelen, geconditioneerde reacties en vertekenende meningen. Het zijn oordelen over de specifieke omstandigheden of over de emoties die daarmee gepaard gaan. Deze uitingen wijzen meestal in de richting van opstand en verzet, waarin het lijden verborgen zit.

Verzet voelen is op zich een nuttige functie van ons ego, want het houdt ons uit onwenselijke situaties. Wanneer je in een file belandt, ga je een alternatieve route zoeken. Als je je hand brandt, ga je vanzelf koelen. Als je geconfronteerd wordt met aanvallers, ga je je verdedigen of sla je op de vlucht. Wanneer echter een situatie niet te verhelpen is, dan blijven veel mensen verzet voelen, wat op dat moment geen functie (meer) heeft. Dan wordt het lijden en slachtofferschap.

Hoe zit het met opkomende emoties?

Er is een duidelijk verschil tussen lijden en emoties hebben. Een situatie accepteren is dan ook wat anders dan emotieloos zijn. Als je een dierbare bent verloren en alleen maar blijft denken dat diegene er nog moet zijn in je leven, dan is er sprake van lijden. Na het besef dat het verleden niet meer te veranderen is en je het gegeven accepteert dat je naaste er (in dit aardse bestaan) niet meer is, dan is er waarschijnlijk nog steeds verdriet, maar geen lijden.

Wanneer je nu denkt dat het verdriet zelf de lijdensweg is, dan vind je waarschijnlijk dat verdriet hebben onprettig of zwak is. Dat is op zicht niet vreemd; mensen zijn immers geneigd om etiketten te plakken op emoties. Boosheid of verdriet beschouwt men over het algemeen als negatieve emoties, vrolijkheid en geluksgevoel zijn positief. In werkelijkheid is een emotie niets anders dan een manifestatie van de geest in de vorm van neurologische chemie en een uiting van je gevoel op dat moment.

Primaire emoties

Er is een verschil tussen primaire en secundaire emotie. Primaire emoties ontstaan door een instinctieve reactie op een bepaalde omstandigheid in de buitenwereld. Denk aan angst of vreugde. Een goed doorleefde, primaire emotie zal zonder oordeel erover vrij snel (meestal binnen 90 seconden) weer wegvloeien.

Wanneer je bijvoorbeeld in diepe rouw bent om een verlies, dan is het verdriet dat steeds opkomt de primaire emotie. Deze kan weken, maanden of jarenlang terugkeren. Het kan gepaard gaan met huilen, of juist niet. Wanneer je dit verdriet vrij van oordeel kunt observeren en het simpelweg laat gebeuren, is het geen lijden. Het is eerder een diep gevoel van liefde, eenheid en verbondenheid, wat in eerste instantie niet als dusdanig wordt herkend.

Secundaire emoties

Secundaire emoties zijn emoties die ontstaan (al dan niet kort) na een voorval door gedachten hierover. Ze komen meestal voort uit primaire emoties en het oordeel erover of verzet ertegen. Er kan bijvoorbeeld schuldgevoel, gekwetstheid of jaloezie ontstaan. Of het gevoel dat ‘het anders zou moeten zijn’. Dit zijn allemaal vormen van lijden. Secundaire emoties duren meestal veel langer dan 90 seconden.

Zonder de dualiteit van een oordeel is iemand intens missen* niet slecht of problematisch. Door de ware aard van het gevoel te herkennen, verdwijnt de gehechtheid eraan en dus het lijden.

*) Overigens ontstaat het fenomeen ‘missen’ alleen door de illusie van een afgescheiden ‘ik’ en een ‘ander’. Voor de meeste mensen voelt deze illusie echter zo realistisch, dat ik daar voor nu niet dieper op inga.

De identificatie met het slachtoffer

Lijden is een slachtofferrol aannemen en gaat meestal onbewust. Waarschijnlijk komt het woord ‘slachtoffer’ niet eens voor wanneer men de situatie voor zichzelf nagaat. Toch is er wel degelijk een identificatie met het slachtofferschap. Men ziet zichzelf als gedupeerde van een situatie en voelt zich gekwetst, vernederd en/of diep beschadigd.

In reguliere traumatherapie wordt meestal gekeken naar de gebeurtenis zelf en hoe dit je gedrag en gedachten beïnvloedt. Je kunt er echter (al dan niet aanvullend op de therapie) ook op een andere manier naar kijken. Wie is die ‘ik’ die lijdt? Er is een andere vorm van ‘Zelf’, je bewustzijn of gewaarzijn, die deze ‘ik’ kan waarnemen. Je ‘Zelf’ kan zien dat ‘ik’ niet continu lijdt. Want deze ‘ik’ functioneert misschien prima op het werk. Ook het doen van boodschappen, een toiletbezoek of andere vormen van afleiding gaan meestal zonder emoties.

Een onbeschadigd Zelf

De ‘ik’ die lijdt, heeft eigenlijk alleen verdriet, woede of gevoelens van angst als de herinnering of gedachte aan de situatie opdoemt. Dit kan meerdere keren per week, per dag of zelfs per uur zijn, maar het komt en gaat. De identificatie met het slachtoffer is ook niets anders dan een gedachte, zelfs als deze niet in woorden opkomt. Wanneer je beseft dat je niet je gedachten bent, lost de slachtofferrol en daarmee het lijden op.

Trauma bestaat wel degelijk en kan diepe sporen nalaten; de pijn hoeft niet ontkend te worden. Het kan gezien worden als een tijdelijke (energetische) blokkade. Wanneer je vanuit je diepste wezen deze blokkade met bijbehorende emoties en gedachten observeert, dan zie je dat je werkelijke ‘Zelf’ onbeschadigd is. Het is je ego die is aangetast en vervormd, maar dat is niet wie jij in wezen bent. Deze benadering vraagt naast compassie en geduld, onderzoek naar het verschil tussen je ‘zelf’ en je ‘Zelf’. Ik leg daar in ‘de ik-illusie’ meer over uit.

Tot slot: wanneer er sprake is van (chronische,) ondraaglijke lichamelijke pijn is het niet dat je met simpelweg observeren de fysieke pijn kunt laten verdwijnen. Wat wel ophoudt is de identificatie ermee en dus het lijden. Feit is wel dat dit een enorme uitdaging is, omdat het zenuwstelsel de pijnsignalen blijft afgeven. Ik heb mij echter laten vertellen dat wanneer het mentale verzet stopt, de fysieke sensatie beter te verdragen is.

Kijktips:

Een goed te volgen podcast met vanaf ca. 27:05 een interessante uiteenzetting over lijden; vanaf ca. 1:06:20 spreken ze over de dood (overigens deel ik niet alle uitspraken van Jan Geurtz, maar over het algemeen vind ik hem een prettig spreker en schrijver).