De rol van de illusie in lijden

Leestijd: 5 minuten

We leven in een illusie. Best een vreemd gegeven, want wat wij beleven lijkt op alle fronten heel realistisch en tastbaar. Toch twijfel ik er inmiddels (mede dankzij de vele wetenschappelijke onderzoeken en bewijzen) niet meer aan dat wat ik ervaar niet ‘echt’ is.

Daar ben ik me overigens niet de hele dag door van bewust. Sterker nog: die bewustwording is niets anders dan een gedachte, wat op zich weer de illusie bevestigt. Bovendien vind ik het leven – zoals mijn ego het voorspiegelt – heel interessant en boeiend. Zowel de prachtige als de zware ervaringen. Toch is er wel wat veranderd. De wetenschap dat alles in mijn waarneming een truc van mijn brein is en dat iedereen de wereld anders ervaart, maakt dat ik het leven minder serieus neem.

De illusionist

Wie wel eens een illusionist aan het werk heeft gezien, zal zich in eerste instantie verbazen over de eigen waarneming. Zelfs als je van te voren beseft dat je naar een ingenieuze truc kijkt. Als er een moment komt dat de truc van de illusionist wordt ontmanteld en je begrijpt wat er werkelijk gebeurt, zal je het in de meeste gevallen niet meer serieus nemen, al nemen je ogen nog steeds hetzelfde waar.

Zo is het ook met onze beleving van tijd, de vrije wil en onze ‘ik’ als afgescheiden persoon. Ook na het doorzien van de illusie verandert er niks aan de dagelijkse waarneming. Je neemt dat wat je ziet alleen niet meer zo serieus.

In het laatste blog schreef ik dat met het doorzien van de illusies een einde kan komen aan lijden. Ik heb hierbij de nadruk gelegd op het fenomeen lijden en het hebben van emoties, maar ik ben nauwelijks inhoudelijk ingegaan op de specifieke rol van illusies. Daarvoor is dit blog in het leven geroepen.

De rol van de ik-illusie

De illusie van ‘ik’ als een persoon die anders is dan ‘jij’, is een mentale constructie van het ego. Het idee van een afzonderlijke identiteit, leidt tot hechting, verlangen en angst — dit wordt in o.a. het boeddhisme gezien als de bron van lijden. Mensen zijn geneigd hun eigen gedachten voor waar aan te nemen, zich ermee te identificeren en ernaar te handelen. In werkelijkheid wordt dit alles gevormd door je ego, oftewel je zelf (gemakshalve aangeduid met een kleine z).

Je ware Zelf (met een hoofdletter dus) is datgene wat jouw emoties, je fysieke toestand, je karakter, je herinneringen, je rollen in dit leven en al je gedachten kan waarnemen. Oftewel: het onaantastbare Bewustzijn. Je Zelf kan zien dat er vermoeidheid is, maar is ‘zelf’ niet moe. Het kan ervaren dat er verdriet wordt gevoeld, maar is ‘zelf’ niet verdrietig. Een veelgelezen vergelijking: vuur kan zichzelf niet branden, of: het oog kan zichzelf niet zien.

In onderstaande uitspraak van Jiddu Krishnamurti is het ware Zelf te vergelijken met een meer, de ik-illusie is de wind die eroverheen waait. “Net als een meer rustig is als de bries gaat liggen, zo ontstaat er een grote stilte wanneer de geest de problemen en conflicten die hijzelf geschapen had, begrepen heeft en er dus aan ontgroeid is.” Met andere woorden: wanneer je doorziet dat je zelf de bron van je eigen lijden vormt, komt er een einde aan het lijden.

De rol van de illusie van vrije wil

De illusie van vrije wil heeft een grote rol in persoonlijk lijden, omdat deze illusie ons vasthoudt in het ego en dualistisch denken. Door te geloven dat je vrij bent om keuzes te maken, ontstaat automatisch een gevoel van verantwoordelijkheid en oordeel: “Had ik anders kunnen handelen?” Dit leidt tot schuldgevoel, trots, spijt of angst voor de toekomst — allemaal vormen van psychisch lijden.

De realiteit is echter een zich spontaan ontvouwend oorzaak-gevolg proces zonder controle. Handelingen ontstaan vanzelf; het idee dat je controle hebt, veroorzaakt een voortdurende strijd om de dingen anders te laten zijn dan ze zijn, wat lijden creëert. Wanneer men inziet dat vrije wil een illusie is en dat alles spontaan en natuurlijk plaatsvindt, verdwijnt de innerlijke strijd en het idee dat je een situatie kunt manipuleren tot een andere uitkomst.

De rol van de tijd-illusie

Einstein en vele andere natuurkundigen en filosofen beweerden vele decennia geleden al dat de stroming van tijd niet echt is, maar een illusie. Het grappige is dat ik met “vele decennia geleden” een verwijzing naar lineaire tijd maak. Toch is het verstrijken van tijd als een soort visuele tijdbalk slechts een constructie van ons brein om orde te scheppen in verandering. Bewustzijn ervaart alleen nu.

Veel lijden komt voort uit spijt over het verleden of angst voor de toekomst. Maar als tijd een illusie is, dan heeft het hebben van schuld en zorgen geen enkel nut. Zoals Eckhart Tolle het al formuleerde: in het verleden gebeurt niks meer. Ook heeft het geen enkel zin om je zorgen te maken over de toekomst, aangezien je nooit exact weet hoe het verloopt.

Het doorzien van de illusies

Zoals eerder gezegd: in het dagelijks leven is het moeilijk om voorbij de ogenschijnlijke realiteit te kijken. Ook wanneer je de zogenaamde illusies (oftewel: ‘de truc’) goed kunt doorzien, kun je bijna niet functioneren als je de hele dag leeft met het idee dat tijd niet bestaat, keuzes niet door jou worden gemaakt (maar door jou heen ontstaan) en er eigenlijk helemaal geen ‘ik’ is.

Het zogenaamd ‘uitgezoomd’ leven is niet alleen lastig, het is ook onpraktisch en vooral zinloos. Bovendien maak je nog steeds dezelfde fysieke en mentale sensaties door als voorheen, zoals pijnbeleving en emoties. Dit blog is dan ook niet bedoeld om de nadruk te leggen op de illusoire aard van je belevingen en hiernaar te leven. Daar heb je in je dagelijkse handelingen helemaal geen baat bij. Het is meer een uitleg waarom deze illusies een rol spelen in een persoonlijke lijdensweg als aanvulling op vorig blog.

Je ziet het pas, als je het doorhebt – Johan Cruijff