De waarheid ontmanteld

Leestijd: 6 minuten

Inmiddels ben ik aangekomen bij het onderwerp dat ik het meest ingewikkeld vind om onder woorden te brengen, namelijk: ‘het Ene, dat geen twee is’. Toch voel ik, naar aanleiding van een reactie onder mijn laatste blog, de behoefte eerst nog een (ogenschijnlijk) ander onderwerp uit te diepen, namelijk: de Waarheid.

De olifant

Onlangs stuitte ik op een bekende, grappige Indiase parabel over drie blinde mannen die een olifant aanraakten. Voor wie hem niet kent, zal ik hem delen:

Er waren eens drie blinde mannen die een olifant wilden begrijpen door hem aan te raken.
De eerste man voelde de slurf en zei: “Een olifant is als een slang.”
De tweede man legde zijn hand op een poot en riep: “Nee, een olifant is als een dikke boomstam!”
De derde man voelde de brede flank van de olifant en protesteerde: “Jullie hebben het mis! Een olifant is als een stevige muur!”

Omdat ze elk maar een deel van de olifant voelden, waren ze ervan overtuigd dat hun eigen waarneming de volledige waarheid was. Ze raakten in discussie, niet beseffend dat ze allemaal slechts een stukje van dezelfde grotere werkelijkheid kenden.

In het thema ‘waarheid’ is de olifant een toepasselijke metafoor, want zo is het ook met de vele geloofssystemen en filosofieën, die ieder vanuit hun eigen perspectief een deel van een grotere waarheid kunnen bevatten.

Het is waar, geen Waarheid

Meteen in het begin van deze blogreeks (Wat is non-dualiteit niet?), schreef ik dat non-dualiteit niet de waarheid is, al wordt het door sommigen wel als dusdanig geprezen. Desondanks ervaar ik het als ‘waar’, daarom houdt het mijn interesse vast. Het is echter alleen ‘waar’ voor mij als individu en dus geen ultieme Waarheid. In wat iemand als waarheid ervaart, spelen kennis, persoonlijkheid, de plek waar de wieg stond, plus de lokale cultuur en opvoeding immers een ontzettend grote rol, waarbij het niet uitgesloten is dat er gaandeweg andere inzichten ontstaan; een nieuwe waarheid

Het is algemeen bekend (en ik ervaar het zelf ook zo) dat veel geloofsstromingen en filosofieën een grote overlap kennen. In grote lijnen wordt veelal hetzelfde verteld. Zelfs de oude polytheïstische religies hebben veel gemeen met onze huidige geloofsstromingen. Hoewel de onderlinge verschillen in sommige gevallen onoverkomelijk groot zijn, denk ik dat ze allemaal in de kern* onderdeel van een grotere Waarheid zijn.

Tot zover heb ik het over een standpunt dat is ontstaan voordat ik begreep dat er sprake was van een soort Babylonische spraakverwarring, iets waar ik straks op terugkom.

(Geen) zoektocht naar de Waarheid

Eigenlijk ben ik nooit bewust op zoek geweest naar de Waarheid. Afgelopen decennium was het vooral kennis vergaren met een soort openheid en onbevangenheid. Dat ik iets als waar beschouwde was steeds een bijkomstigheid, geen doel op zich. Toch vond en vind ik het persoonlijk altijd prettig, wanneer een bepaalde bevinding ook met een wetenschappelijke verklaring of bewijs wordt onderbouwd. Ik leef nu eenmaal in een moderne westerse wereld met ontwikkelde wetenschap; bewezen feiten vormen een taal die ik direct begrijp.

Anderzijds lijkt onze objectieve waarneming in veel opzichten te worden beperkt door te veel scepsis. Ik heb immers ook gemerkt dat wanneer de sluiers van deze eigentijdse nuchterheid worden opgetild, er steeds meer zichtbaar wordt. Wanneer je non-dualiteit onderzoekt, stuit je vanzelf op kennis die verder gaat dan wetenschap en filosofie. Spirituele kennis is van minstens zoveel belang, ongeacht de bron; ook van zogenaamde charlatans kun je leren.

Met de kennis alleen ben ik tijdens mijn bestudering van non-dualisme en Advaita nog niet op de Waarheid gestuit, hooguit op de benadering van de waarheid. Ook hier heb ik het nog over een waarheid van voor de realisatie dat het een spraakverwarring betrof.

Zelfonderzoek

Het opdoen van ieder non-duaal inzicht ging en gaat bijna ongemerkt gepaard met zelfonderzoek. Meestal in de vorm van de verhouding in mijn eigen leven, zoals de bewustwording van de vrije-wil-illusie tijdens mijn eigen acties. Of onderzoek naar mijn eigen gedachten/overtuigingen, met name die in combinatie met emoties en hun invloed op mijn handelen.

Ongeacht opvoeding, cultuur en andere omgevingsfactoren, kan iedereen aan zelfonderzoek doen. Je hoeft daarvoor niet naar Nepal af te reizen of bedevaarttochten af te leggen, het kan bij wijze van spreken gewoon aan je eettafel. Bij diepgaand zelfonderzoek (Sanskriet: atma vichara) kom je er misschien achter dat het leven zoals je het ervaart écht een illusie is. Dit heeft vervolgens enorme impact, waarbij je steeds meer lagen van oude overtuigingen aflegt. Dat is vervolgens niet het eindstation van (zelf)onderzoek.

Al is het maar omdat je in een aards bestaan je persoonlijkheid/ego nodig hebt, met alle beperkingen van dien. Een daarvan is zo nu en dan weer teruggeworpen worden naar oude gewoonten en overtuigingen, met name in lastige situaties. Dat zit in onze menselijke aard, hoeveel spirituele inzichten je ook denkt te hebben**.

De spraakverwarring

Al eerder schreef ik over de beperktheid van taal. Als het gaat om de Waarheid zoals ik dat woord opvatte, dan leek het mij aanvankelijk om een soort dogmatische arrogantie te gaan, waarbij ik mij hoogst ongemakkelijk voelde. Hoe kon ik nou al die kennis en inzichten, hoewel ‘waar voor mij’, labelen met het woord Waarheid, notabene met een hoofdletter geschreven? Dat zou net als het olifant-verhaal zijn. Ik besef daarnaast heel goed dat ook voor mij geldt wat Aristoteles ooit zou hebben gezegd: “Hoe meer je weet, hoe meer je beseft wat je nog niet weet.”

Inmiddels begrijp ik dat het om een andere soort Waarheid gaat. De Babylonische spraakverwarring is ontstaan door al die dualistische interpretaties van het woord waarheid. De Waarheid gaat voorbij aan de conceptuele, subjectieve of relatieve waarheid, die afhankelijk is van (wetenschappelijke) kennis, standpunten, perspectieven of persoonlijke interpretaties en inzichten.

Ik ben

De absolute Waarheid verwijst naar een fundamentele, onveranderlijke realiteit die niet door het intellect kan worden begrepen, maar wel wordt ervaren en direct herkend kan worden. Kennis van non-dualiteit of Advaita Vedanta is voor de Waarheid niet nodig, het helpt alleen realiseren. Er zijn verschillende benamingen voor, die allen zouden kunnen worden geduid als ‘Zijn’ of ‘ik ben’, al kan met name die laatste uitdrukking alweer makkelijk tot verwarring en conceptualisering leiden. Zelf gebruik ik liever het woord Gewaarzijn/Bewustzijn, wat overigens ook niet toereikend is.

Het is datgene wat overblijft als al het andere vervalt, voorbij de illusies, de gedachten en emoties. Het enige wat niet aan verandering onderhevig is. Ik ervaar het regelmatig in korte en soms lange momenten, maar zodra ik er achteraf bij probeer te komen, lijkt het getransformeerd tot een concept dat niet de Waarheid is, maar een benadering ervan. Als ik het uitdruk met andere woorden zoals ‘de essentie’ dan is dat alweer een beperking.

Het is zo grappig dat ik mij al die tijd heb laten misleiden door de taal waarin wij ons uitdrukken, terwijl ik al vanaf het begin schrijf dat het woordloos is en het verband ken met onze bron. Wederom blijkt: de (spraak)verwarring ontstaat zodra men er woorden aan geeft.

*) Dogmatische regels en valse profetieën die mensen in de naam van hun religie hebben bedacht uitgezonderd.
**) Ik heb sterke aanwijzingen dat zelfonderzoek in meerdere levens doorloopt, wat overigens niet wil zeggen dat je in reïncarnatie ‘moet’ geloven om non-dualiteit te onderzoeken. Een wat radicalere neo-advaitin zou bijvoorbeeld zeggen dat er geen ‘ik’ is om wedergeboren te worden, hier zal ik in een toekomstig blog nog dieper op ingaan.