Wandelen in een mist

Vorige keer zette ik op een rij wat non-dualiteit in ieder geval niet is. Wat is het dan wel? Vooral een boel verwarring. Er staan genoeg samenvattingen online. Het nadeel van deze korte uiteenzettingen is dat deze zijn geschreven vanuit het perspectief van een ‘kenner’. Dat klinkt als een voordeel, er staat immers vermoedelijk geen onzin, maar voor een ‘leek’ is het niet zonder uitzondering onbegrijpelijke wartaal.

Om non-dualiteit eenvoudig uit te leggen, of op zijn minst een gedegen en toch goed te begrijpen beschrijving te geven, heb ik heel wat meer tekst nodig dan één blog. Dat heeft onder meer te maken met het feit dat de daadwerkelijke essentie van non-dualiteit woordloos is. Het laat zich alleen bij benadering beschrijven. Vergelijk het met het omschrijven van de kleur groen aan iemand die blind is geboren, dat is in feite een onmogelijke taak en het zal je heel veel woorden kosten, die hoe je je best ook doet, geen bevredigende uitleg bieden.

Verwarring

Non-dualiteit zorgt niet alleen voor verwarring, je raakt ook snel het overzicht kwijt. Al die kleine stukjes losse informatie leiden je aanvankelijk af van de kern. Bij mijn eerste kennismaking, voor mij zo’n tien jaar geleden, was het onderzoek naar de betekenis van non-dualiteit als wandelen door een dichte mist. Ik wist niets meer zeker en ik overzag steeds maar een klein deel. En om in dezelfde metafoor te blijven: op een bepaald moment trok de mist op en zag ik in plaats van kleine fragmenten ineens het grote geheel. Daarmee was de verwarring niet meteen weg, maar ik kon me beter oriënteren.

Het lastige van non-dualiteit is dat er op een aantal ‘feiten’ die vanzelfsprekend zijn een totaal nieuw licht wordt geworpen. Sommige nieuwe inzichten zijn zo lastig te bevatten, dat je in het begin een soort ping-pong-effect krijgt van begrijpen en even daarna toch niet begrijpen. Dat hierbij niet meteen duidelijk wordt wat zo’n nieuwe visie je nou precies oplevert, helpt ook niet mee. Bij sommigen roept dat veel weerstand op. Met name omdat het indruist tegen alles wat je ooit zeker dacht te weten. Vermoedelijk heeft de mensheid zich zo gevoeld toen het te horen kreeg dat de aarde in werkelijkheid rond is, terwijl het oog ziet dat deze plat is. Of dat de zon niet om de aarde draait, terwijl je iedere dag de zon ziet opkomen en ondergaan.

We hebben geen vrije wil

Een voorbeeld van een inzicht dat verwarring schept, is die over het hebben van een vrije wil: die hebben we namelijk niet. Ik ga het hier later uitgebreider over hebben, maar voor nu vat ik het even samen in een notendop. Uit onderzoek (o.a. door neurofysioloog Benjamin Libet) blijkt: het verhaal achter het maken van een bewuste keuze ontstaat pas circa 0,5-7 seconden nadat in ons brein op onbewust niveau de keuze al is gemaakt. En zo’n 350 milliseconden vóór de uitvoering van de keuze, staat je brein al startklaar.

Ter illustratie: er staat al twee dagen een schaaltje prachtige, handgemaakte bonbons op tafel. Bijna te mooi om op te eten. Ineens besluit je een bonbon te nemen en je reikt tegelijkertijd je hand uit. In werkelijkheid is de activiteit voor deze actie in je brein een fractie van een seconde ervóór al gestart en de stoffen die maken dat je trek hebt in chocolade zijn nóg eerder actief geworden. Terwijl je hand nog in beweging is, komt de gedachte: “want ik heb het wel verdiend, bovendien liggen ze nu alleen maar stof te verzamelen”. Deze gedachte versterkt het gevoel dat je zojuist zelf een besluit hebt genomen.

Wilskracht is een illusie

Soms komen er ook gedachten op die je proberen te weerhouden: “hoewel… moet ik dit nou wel doen, ik heb ook al een gevulde koek op vandaag”, maar het besluit om die overheerlijke bonbon in je mond te stoppen óf om het braaf terug te leggen, is niets anders dan een gevolg van de chemische samenstelling op dat specifieke moment in je brein. Het heeft niets te maken met persoonlijke wilskracht of juist het gebrek daaraan. Zelfs niet als het gevolg is dat je inderdaad besluit sterk te zijn.

De ervaring dat je zelf bewust besluit om wel of niet te handelen en het gevoel van controle is levensecht, maar het is een illusie. Het zijn slechts de stoffen in je brein die je onbewust laten handelen, geen ‘ik’ met een wilskracht. Die samenstelling van die stoffen zijn op zichzelf weer een gevolg van genetische aanleg, omgevingsfactoren en conditionering en deze kunnen veranderen naarmate de omstandigheden veranderen. Dat verklaart tevens dat je gedurende de twee dagen ervoor van de bonbons bent afgebleven.

Ik kan me voorstellen dat wanneer je dit voor het eerst hoort (leest) dat er een kettingreactie aan nieuwe gedachten ontstaat. De meeste in vraagvorm. Dat was bij mij in ieder geval wel het geval. Het boek “Wij zijn ons brein” van neurobioloog en hersenonderzoeker Dick Swaab gaat niet over non-dualiteit, maar is wel een ontzettend interessant boek over de werking van ons brein, waarin hij onder andere uitlegt dat de vrije wil niets anders is dan een prettige illusie.

“Je beslist op een onbewuste, impulsieve manier. Achteraf verzint de cortex daar een al dan niet juist verhaaltje bij. Zo werkt ons brein nu eenmaal.”
– Dick Swaab (hersenonderzoeker en neurobioloog)

We hebben geen schuld

Wetenschappelijk bewijs of niet: het idee van geen vrije wil hebben, is voor velen lastig om te aanvaarden. We ervaren nou eenmaal dat we keuzes bewust maken. En dat is nog niet alles. Beseffen dat er geen eigen keuze is, levert meteen een nieuw inzicht. Als niemand een vrije wil heeft, dan gebeurt alles dus gewoon, zonder dat je er iets aan kunt doen. Dat betekent dat je ook nooit ergens schuld aan hebt, hoe erg de gevolgen van je handelingen ook zijn. Daarbij is de samenstelling van de chemische boodschappers in je brein ook onder invloed van tal van omgevingsfactoren waar je zelf nooit invloed op had kunnen hebben, denk bijvoorbeeld aan het ‘butterfly effect’.

Dan komt misschien een volgend idee in je op dat voor verwarring zorgt: stel dat je écht nooit ergens schuld aan hebt, betekent dit dan dat je een vrijbrief hebt om maar alles te doen wat ooit verboden is, want je kunt er niks aan doen? Nee helaas, dit kun je namelijk niet zelf besluiten. Het gebeurt, of het gebeurt niet. En als je heel opstandig denkt ‘ik laat wel eens zien dat die theorie niet klopt’, dan is dat wat er in je opkomt en het is nog steeds een verhaal achteraf.

Er is geen ik

Voor al het bovengenoemde geldt: ik schrijf vanuit mijn eigen beleving, misschien valt het kwartje bij jou direct. Komende blogs gaan dan ook vooral over mijn persoonlijke ontdekkingen en kunnen aanvankelijk ongestructureerd overkomen. En daarmee haal ik meteen de volgende stelling aan die mogelijk weerstand oproept: er is eigenlijk niet zoiets als ‘persoonlijk’. Binnen de non-duale visie is er geen ‘ik’ en ook geen ‘jij’, ook dat is immers een illusie in ons brein.

Misschien een illusie, maar wel een die heel echt aanvoelt. Die waarneming en beleving verandert nauwelijks als je doorziet hoe de goocheltruc in elkaar steekt. Alleen al in dit blog komt al zo’n 20 keer het woord ik voor. Het gebruik van persoonlijke voornaamwoorden is niet te vermijden. We leven nu eenmaal een aards bestaan met mensen die zichzelf als een individu ervaren.

Vage begrippen

Zoals ik in de eerste alinea al aanhaalde is het ondoenlijk om non-dualiteit te beschrijven met dualiteit. Ons taalgebruik komt voort uit onze gedachten, die duaal zijn. Niet meer dan logisch dat er voortdurend verwarring is en dat zoveel schrijvers over non-dualiteit zich zo vaag uitdrukken, mijzelf inbegrepen. Het idee van onszelf als illusie vond ik aanvankelijk nog lastiger te aanvaarden dan het ontbreken van de vrije wil. En zo zijn er niet alleen verwarrende inzichten, er zijn ook veel begrippen waar ik zo mijn vraagtekens bij had of heb, deze zal ik overigens in het volgende blog beschrijven.