Non-dualiteit en kwantumfysica

Leestijd: 8 minuten

Een van de voornaamste redenen waarom ik nogal eens vastloop in de theoretische kant van non-dualiteit, is de verwijzing naar kwantumtheorieën. Misschien vraag je je nu af wat kwantumfysica (inclusief het deelgebied kwantummechanica) met non-dualiteit te maken heeft. Beide domeinen hebben echter meer raakvlakken dan je zou verwachten en ze hebben in ieder geval gemeen dat ze moeilijk te begrijpen zijn. Dit maakt non-dualiteit, samen met de vorige keren beschreven beperktheid van taal en het illusoire idee van ‘ik’, tot lastig verteerbare kost.

In dit blog zal ik de verbanden toelichten. Dat zal niet eenvoudig zijn, want ik snap niet zo heel veel van kwantumfysica. Ik troost me maar met de gedachte dat zelfs wetenschappers er niet alles van begrijpen. Toen er ooit een schoolvakkenpakket samengesteld moest worden, stond tekenen als eerste op mijn lijst. Daarna volgden wiskunde B en natuurkunde op de tweede en derde plek. Niet omdat ik dat zulke geweldige vakken vond, maar ik was er in ieder geval redelijk goed in. Om kwantumfysica te begrijpen heb ik echter niks aan die middelbare-school-kennis. Alles wat ik erover schrijf heb ik ook maar van internet geplukt.

“I think I can safely say that nobody understands quantum mechanics” – Richard Feynman (natuurkundige).

Twee verschillende domeinen

Waar non-dualiteit naar verwijst, heb ik natuurlijk al in eerdere blogs uitgebreid beschreven. Voor wie dat niet allemaal gelezen heeft, een korte samenvatting: non-dualiteit is een filosofie die de eenheid van alle dingen benadrukt. In non-duale tradities wordt vaak gesteld dat de scheiding tussen subject en object een illusie is. Dualiteit bestaat eigenlijk niet; alles is met elkaar in verbinding.

Kwantumfysica is een totaal ander domein. Deze natuurkundige wetenschap houdt zich bezig met het gedrag van energie en materie op zeer kleine schaal. Oftewel de kleinste deeltjes in het universum, zoals atomen en subatomaire deeltjes. Kwantumfysica legt uit hoe deze deeltjes zich op manieren gedragen die vaak tegen onze intuïtie ingaan. Zoals het bestaan van superpositie (iets kan op meerdere plaatsen tegelijk zijn) en verstrengeling (deeltjes blijven met elkaar verbonden, ongeacht de afstand).

Opvallend aspect is dat de waarnemer invloed lijkt te hebben op het resultaat van metingen (het kwantummechanisch meetprobleem). Dit geldt overigens alleen wanneer men een klein aantal deeltjes bestudeert. Naarmate het aantal deeltjes in een systeem toeneemt, neemt de kans op interactie met de omgeving drastisch toe. Hierdoor wordt het gedrag van het systeem meer voorspelbaar, dit heet decoherentie.

In den beginne…

Waarom is het bestuderen van de kleinste deeltjes zo nauw verbonden met de filosofie en spiritualiteit achter non-dualisme? Om dat uit te kunnen leggen, zal ik letterlijk bij het begin beginnen.

In de tijd waarin we nu leven is het algemeen aanvaard en zelfs aangetoond dat het universum is ontstaan door ‘the Big Bang’. Hoewel Einstein zich aanvankelijk verzette tegen de theorie van een oerknal, erkende hij later zijn vergissing. Niet veel mensen weten dat de Leuvense priester Georges Lemaître de daadwerkelijke bedenker van de oerknal-theorie was. Hij baseerde zijn theorie op de relativiteitstheorie van Einstein én de ontdekking van Edward Hubble dat het universum bestaat uit veel meer sterrenstelsels dan het zonnestelsel. De eerste bewijzen dat de oerknal heeft plaatsgevonden werden uiteindelijk gevonden in 1964, twee jaar voor de dood van de priester. Later volgden er meer bewijzen.

De oerknal

De oerknal was geen ‘explosie’ in de traditionele zin, maar een plotselinge en snelle expansie van ruimte, materie en energie vanuit een extreem hete en dichte toestand. Het heelal groeide veel sneller dan de snelheid van het licht. De extreme hitte maakte de creatie van elementaire deeltjes mogelijk, al waren deze aanvankelijk in een chaotische toestand. Uiteindelijk was het heelal genoeg afgekoeld om elektronen en protonen samen te laten komen tot de eerste eenvoudige atomen, zoals waterstof en helium. Door zwaartekracht begonnen gebieden van gas samen te trekken, wat leidde tot de vorming van sterren en sterrenstelsels honderden miljoenen jaren na de oerknal. Complexere elementen ontstonden door nucleaire fusie in sterren. Uiteindelijk vormden zich planeten, waaronder de aarde.

“The universe is made of Emptiness. Form is condensed Emptiness.” – Albert Einstein

Het universum en alles wat zich daarin manifesteert, is dus van dezelfde stof gemaakt (bestaande uit protonen, neutronen en elektronen), inclusief de zogenaamde ruimte daar tussenin (dat bestaat uit niets). Als gevolg hiervan zijn wij energetisch verbonden en vormen nog steeds één geheel, ook al ervaren wij onszelf als afgescheiden van de rest. Dat wij onszelf als individu ervaren is, zoals in eerdere blogs al benadrukt, vrij uniek en heeft alles te maken met ons ego. En nu ik toch de wetenschappelijke kant aan het belichten ben: de beleving van een ego (zelfbewustzijn) ontstaat pas in de eerste anderhalf jaar na onze geboorte in ons brein, door activiteit in Anterior Cingulate Cortex (ACC) en Fronto-insular Cortex (FIC).

Lastige kost

Dat wij uit dezelfde deeltjes zijn opgebouwd als bomen, planten, dieren, autobanden, chemicaliën enzovoorts, is misschien nog te bevatten. Maar het wordt ingewikkelder als je je gaat verdiepen in de waarneming van onze wereld zoals wij dat doen. Lees en ervaar zelf, onderstaande komt uit een lezing van professor Kurt Dressler, hoogleraar moleculaire spectroscopie aan de ETH Zurich:

“De kwantumtheorie beschrijft de wereld als een ononderbroken geheel dat niet uit delen bestaat. Ons bewustzijn kan de wereld analyseren en in stukken snijden, en het kan dit op veel verschillende manieren doen, bijvoorbeeld in afzonderlijke objecten, in zelf en niet-zelf, in geest en materie, kracht en substantie, ruimte en tijd. Ons bewustzijn kan de kosmische gebeurtenis van het quasi-simultaan ontstaan, de evolutie en het voortbestaan van het universum opdelen in een opeenvolging van ogenschijnlijk afzonderlijke momenten, verspreid langs een coördinaat die ’tijd’ wordt genoemd: de ontvlechting van een essentieel, waar en ononderbroken geheel of eenheid. Voor onze geest lijkt de werkelijkheid te bestaan uit individuele objecten. Maar een wetenschappelijk complete natuurkundige theorie (van geïsoleerde objecten) is het tijdelijke product van in filosofisch opzicht zelfingenomen fysici.” (bron: vertaling van de lezing die terug te vinden is in ‘The Spirit of Science – From Experiment to Experience’, hoofdstuk 4 – ‘The experience of Unity’.)

Pas na een paar keer herlezen begreep ik wat er stond. Het komt er op neer dat wat wij zien als werkelijkheid wordt ervaren, slechts een illusie is.

Weer die illusies

Albert Einstein heeft er ook wat over gezegd:

“Een mens is een deel van het geheel, soms wel ‘Universum’ genoemd. Het deel is echter in een bepaalde manier beperkt in tijd en ruimte. Hij ervaart zichzelf, zijn gedachten en gevoelens als iets dat gescheiden is van de rest – een soort optische illusie van zijn zelfbewustzijn. Dit waanidee is voor ons een soort gevangenis, die ons beperkt tot onze persoonlijke verlangens en tot het geven van genegenheid aan slechts een paar personen die het dichtst bij ons staan.”

Zonder je in de materie te hebben verdiept, klinkt dit niet als iets wat puzzelstukjes op zijn plek laat vallen. Althans, voor mij niet. Persoonlijk vind ik het vooral lastig te beseffen dat ook tijd een illusie is. Dat alleen ‘nu’ echt is, begrijp ik. Maar in het dagelijks leven houdt mijn brein nog steeds vast aan de concepten ‘verleden’ en ’toekomst’. Zonder de gedachte aan toekomst, kun je immers geen plannen maken. Dankzij het verleden heb ik kunnen leren. Om non-dualiteit te begrijpen is het niet van heel groot belang om te doorzien wat tijd is, maar het komt wel regelmatig terug. Wellicht dat ik hier in een later stadium ook zelf nog op terugkom. Hoewel… later bestaat natuurlijk niet, het is slechts een ander ‘nu-moment’.

Overeenkomsten en verbanden

Het belangrijkste verband is dat het volgens de non-duale filosofie een illusie is dat we volledig gescheiden entiteiten zijn. Dit komt overeen met ontdekkingen op gebied van individualiteit in de kwantummechanica. In plaats van dat alles volledig onafhankelijk van elkaar bestaat, laten wetenschappelijke inzichten zien dat er diepere verbindingen en interacties zijn tussen de dingen.

Een voorbeeld hiervan zie je bij kwantumverstrengeling. Wanneer bijvoorbeeld twee fotonen verstrengeld zijn, maar je haalt ze kilometers uit elkaar, kan de toestand van de ene foton direct beïnvloed worden door de toestand van een ander. Ongeacht de afstand tussen hen. Deze niet-lokale verbondenheid vertoont sterke overeenkomsten met non-duale inzichten.

Ik noemde eerder al de rol van de waarnemer. In de kwantumfysica wordt de rol van de waarnemer soms gezien als cruciaal voor het ontstaan van werkelijkheid. Dit komt overeen met non-duale ideeën waarbij de waarnemer en ‘dat wat waargenomen wordt’ niet als gescheiden worden gezien, maar als verschillende aspecten van dezelfde realiteit. Jouw observatie van een object of situatie is immers niet hetzelfde als mijne, wat ervoor zorgt dat jouw realiteit ook afwijkt van mijne.

Conclusie over non-dualiteit en kwantumfysica

Hoewel kwantumfysica en non-dualiteit totaal verschillende domeinen zijn, kunnen ze elkaar inspireren en een nieuw licht werpen op de realiteit, zoals wij die waarnemen. Een kanttekening daarbij is dat veel ideeën vooral theoretisch zijn, met de nodige ruimte voor discussie en persoonlijke interpretatie.

Overigens betekent het delen van deze informatie niet dat ik het station van volledig begrijpen ben gepasseerd. Ik word nou eenmaal, net als ieder ander, beperkt door waarneming via de vijf zintuigen. Er zijn momenten dat ik denk dat ik alle bovengenoemde vaagheden snap binnen de kaders van de uitleg. Tot ik tegen gebeurtenissen aanloop waarbij al die ‘kennis’ niet toepasbaar lijkt en ik me weer volledig geïdentificeerd voel met de persoon ‘Yukiko’. Andersom gebeurt ook: het plotselinge verdwijnen van mijn gevoel van afgescheidenheid, zonder dat ik daar bewust mee bezig ben. Maar dat is weer materiaal voor een ander blog.

“Als je over kwantummechanica kunt praten zonder dat het je duizelt, heb je er niets van begrepen.” – Niels Bohr (natuurkundige)

Leestip: Een interessant en uitgebreid blog over kwantumfysica, met regelmatige updates: https://kwantumfysicablog.nl/